تحول در زندگی بشر با نفوذ فناوری‌های گوناگون می‌رود تا رنگ و بویی دیگر بگیرد. شاید در گذشته فناوری نقشی کم رنگ‌تر در زندگی‌ها داشت اما هرچه به جلو حرکت می‌کنیم این تاثیر بیشتر و بیشتر می‌شود تا جایی که اگر در گذشته وجود ماشین‌های خودران غیر ممکن بود، فناوری این رویا را محقق کرده است. در این میان حوزه‌های نوین و نوظهوری مانند علوم و فناوری‌های شناختی با سرعتی شتابان در حال حرکت در مسیر پیشرفت هستند. پیش بینی‌ها می‌گویند مطالعه کارکردهای شناختی مغز و ذهن و ساز و کارهای آن می‌تواند دنیایی جدید در معالجه بیماری‌های روانی و آسیب‌های شناختی باز کند. این حوزه می‌تواند از تولید سامانه‌های مصنوعی هوشمند رقیب انسان تا آموزش و پرورش را شامل شود.

در کشور ما با نتصویب سند راهبردی توسعه علوم و فناوری‌های شناختی گام‌ها برای توسعه این حوزه برداشته شد. ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی راه اندازی شد تا این حوزه جدید و نوپا جان گیرد.

اما قطعا حرکت در این مسیر نیاز به زیر ساخت‌هایی داشت. پس ستاد از همان سال‌های نخست فعالیت خود توسعه زیر ساخت برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و گسترش فناوری‌ها را مد نظر قرار داد و برای آن تلاش کرد.

سرمایه شناختی جامعه ایرانی ارتقا می‌یابد

مجید نیلی احمدآبادی دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی درباره این موضوع معتقد است: با توجه به جدید بودن حوزه علوم شناختی یکی از اقدامات مهم برای این حوزه توسعه نیروی انسانی محسوب می‌شود. در همین راستا نیز آزمایشگاه ملی نقشه برداری مغز با حمایت ستاد راه اندازی شد. این آزمایشگاه را باید سرآمد در منطقه از نظر تجهیزات بدانیم که به محققان این حوزه خدمت رسانی می‌کند. همچنین تجهیز مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به دستگاه‌های پیشرفته این حوزه نیز از اقداماتی در این حوزه است.

به گفته او، سرمایه‌های انسانی در جوامع امروز و فردا بزرگترین اصل هستند. از سویی توانایی شناختی افراد در این سرمایه‌ها بحثی مهم است. با همین رویکرد در سال 98 ستاد شعار «ارتقای سرمایه شناختی جامعه ایرانی» را سرلوحه فعالیت خود قرار داد. با توجه به حرکت کشور در مسیر دانش بنیان شدن، قابلیت‌های شناختی تمام افراد جامعه موضوعی تاثیرگذار و مهم است. از سویی دیگر کارکردهای شناختی افراد نیز وابسته به سرمایه شناختی و این توانمندی‌ها است تا شاهد بروز مشکلات کمتر و رشد منطقی آن باشیم.

توسعه زیرساخت تست و غربالگری شناختی جامعه گسترش یافت

نیلی احمدآبادی درباره برنامه‌های ستاد برای ارتقای سرمایه‌های شناختی می‌گوید و ادامه می‌دهد: پس ارزیابی این سرمایه‌ها در ستاد مورد توجه قرار گرفته است. در همین راستا توسعه زیرساخت تست و غربالگری شناختی جامعه انجام شد. بر این اساس زیرساخت فناوری محور برای تست‌ها در کشور تکمیل شد و به زودی در سال جاری فعالیت آن آغاز می‌شود.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی توسعه سرمایه‌های شناختی را نوعی سرمایه‌گذاری روی افراد در سنین پایین می‌داند و بیان می‌کند: در این زمینه مطالعه‌ای با حمایت ستاد انجام شد که نتایج آن نشان می‌دهد سنین کمتر از 14 سال بهترین زمان برای ارتقای سرمایه‌های شناختی یک فرد است. موضوعاتی مانند افزایش قدرت تصمیم گیری، توجه و خودکنترلی با این افزایش سرمایه شناختی ارتقاء می‌یابد و به شدت از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی در افراد کاسته می‌شود. از سویی این حوزه و تمرکز روی آن نوعی سرمایه گذاری برای کشور محسوب می‌شود. زیرا از سویی بهبود سرمایه شناختی را به همراه دارد و همچنین از بروز آسیب‌ها جلوگیری می‌کند.

او در ادامه، برنامه پرورش شناختی را از دیگر برنامه‌های مهم ستاد می‌داند و می‌افزاید: در این برنامه بسته‌هایی به اشکال مختلف در کشور توسعه می‌یابد که قابلیت کاربرد در مدارس، خانه‌ها و آموزش‌های عمومی را دارد. هدف آن نیز افزایش توانمندی‌های شناختی افراد است. برای رسیدن به این ظرفیت از تحریک جامعه علمی و فناور کشور بهره بردیم تا مسیرهای لازم برای تحقق این هدف آماده شود و در سال جاری به بهره برداری برسد.

بازی‌های شناختی مسیر ارتقاء توانمندی‌های شناختی را تسهیل می‌کند

استفاده از بازی‌های شناختی نیز ابزاری برای ارتقای توانمندی‌های افراد است. ستاد در این حوزه نیز برنامه و اقداماتی دارد. دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی درباره آن می‌گوید: ستاد برای این حوزه مدلی را با ایجاد چالش‌های فناورانه در این حوزه پیش برد. در این راستا با انتشار فراخوان‌هایی از فعالان این حوزه حمایت می‌شود. در این چالش 34 تیم منتخب وارد فاز شتابدهی شدند.

اما با گذشت زمان سن‌ها افزایش می‌یابد. توانمندی‌های شناختی افراد با افزایش سن کمتر می‌شود. آلزایمر و پارکینسون نمونه‌ بیماری‌هایی هستند که زیاد در افراد با سن بالا دیده می‌شود. اما فناوری و حوزه علوم شناختی در حال حاضر امکان به تاخیر انداختن این بیماری‌ها را فراهم کرده است. البته کم شدن این قابلیت‌ها در سایر افراد هم به دلایل مختلف همچون بیماری و تصادف دیده می‌شود. نیلی احمد آبادی از برنامه ستاد برای ارتقاء توانمندی شناختی این افراد سخن می‌گوید و ادامه می‌دهد: تسریع توسعه برنامه ارتقاء و بازتوانی شناختی در همین راستا در ستاد دنبال می‌شود. بازی‌های شناختی یکی از ابزارهای رسیدن به این هدف است که ستاد روی گسترش آن متمرکز شده است.

تحریک عمقی مغز برای درمان بیماری‌ها وارد فازی جدید می‌شود

رابط دوسویه با مغز یا فناوری‌های خواندن و نوشتن در مغز حوزه دیگری است که ستاد با حمایت از فعالان مسیر توسعه آن را درکشور هموار کرده است. دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی با اشاره به این موضوع می‌افزاید: ابزارهای این حوزه کاربردهای درمانی، تشخیصی و صنعتی دارند. از سال 96 دو پروژه کلان با حمایت ستاد در این حوزه آغاز شد. «تحریک عمقی مغز برای درمان بیماری‌ها» یکی از آنها است که به زودی مرحله تست حیوانی آن در کشور آغاز می‌شود. زیرساخت‌های لازم برای تست روی حیوان بزرگ در پژوهشگاه رویان آماده است. همچنین در پروژه دیگری که با همکاری 7 مرکز دانشگاهی در حال انجام است، توسعه ایمپلنت‌های مغزی مد نظر است.

به گفته او، مغز موجودی ناشناخته است که برای مطالعه آن همواره نیاز به ابزارهای جدید وجود دارد.، پس ستاد در این حوزه برنامه‌ای را آغاز کرد که در سال 98 به نتیجه رسید و آن ترکیب سیستم‌های نوری، صوتی و الکتریکی برای مطالعه مغز بود و در نتیجه این برنامه ابزاری فناورانه و نوین برای مطالعه مغز در دسترس متخصصان و محققان کشور قرار گرفت.

نیلی احمدآبادی با اشاره به اینکه ابزارسازی برای ایجاد ارتباط دوسویه با مغز یکی از اقداماتی است که در ستاد پیگیری می‌شود، ادامه می‌دهد: کاستی‌های شناختی را با تحریک مغز می‌توان درمان کرد. این روش‌ها برای درمان اعتیادهای شدید به مواد مخدر نیز در سطح دنیا در حال تست است. پس در اینجا باید بدون آسیب به مغز تحریک را ایجاد کرد. در همین راستا باید از زیرساخت‌های علمی و توانمندی نیروی انسانی متخصص بهره لازم را برد تا به فناوری‌های نوین این حوزه دست یابیم. ستاد این حوزه را با برگزاری یک چالش با عنوان «تحریک غیر تهاجمی نواحی عمقی مغز» دنبال کرد. مرحله نخست آن انجام شد و بهار سال 99 نتایج تست‌های اولیه مشخص می‌شود تا زمینه ورود به فاز حیوانی مهیا شود.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی بیان می‌کند: نخستین شتابدهنده حوزه علوم شناختی نیز در سال گذشته افتتاح شد تا با ایجاد زیست بومی قدرتمند حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌های این حوزه، نوآوران و محققان سرعت گیرد. این شتابدهنده با استقرار 3 استارتاپ در حوزه‌های پیشگیری از آلزایمر، غربالگری، مشاوره و آموزش در زمینه اتیسم و آزمون‌های شناختی و حضور 6 تیم برگزیده چالش سرمایه شناختی و طراحی بازی کار خود را آغاز کرد تا ورود محصولات فناورانه آنها به بازار با سرعت انجام شود.

علوم شناختی، علم داده و هوش مصنوعی تلفیق شد

او همچنین به استفاده از مدل برگزاری چالش‌ها در حوزه داده کاوی هوشمند به توان شناختی اشاره می‌کند و می‌گوید: با تلفیق علوم شناختی، علم داده و هوش مصنوعی چالشی را برگزار کردیم تا تیم‌های فعال در این حوزه شناسایی شوند و ما را در مسیر شناخت ذهنیت افراد و جامعه از روی رفتار و نوشتار یاری کنند. در این صورت بهتر می‌توانیم دیدگاه‌های جامعه را نسبت به مسائل مختلف درک کنیم و برنامه ریزی مناسبی برای آن داشته باشیم.

نیلی احمدآبادی درباره عرضه دستاوردهای علوم شناختی به مردم توضیحاتی ارائه می‌دهد و بیان می‌کند: پایلوت این فعالیت با ویروس کرونا آغاز شد تا مدیریت آن میان مردم بهتر انجام شود. زیرا این بیماری ذهن و قوای شناختی افراد را به واسطه اضطراب و تهدیدی که به وجود می‌آورد تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. مدیریت ذهنی به وسیله علوم شناختی کاری است که در طرح مد نظر ما بود و بازخوردهای خوبی نیز به همراه داشت. یکی از رسالت‌های ستاد در دسترس قرار دادن اطلاعات این حوزه برای عموم است. در این راستا کلیپ‌هایی با حمایت معاونت ساخته شد و در شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع رسانی درست منتشر شد. در این صورت افراد کمتر در معرض اطلاعات غلط قرار می‌گیرند و ابهامات آنها رفع می‌شود.

او همچنین ترکیب سلول‌های بنیادی و علوم شناختی با یکدیگر برای درمان برخی بیماری‌ها و توسعه مغزهای مینیاتوری در آزمایشگاه‌ها به عنوان ابزار تحقیقاتی را از اولویت‌های دیگر ستاد می‌داند.