شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index) یا «GII» که همه ساله از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) انتشار می‌یابد، با بکارگیری مجموعه‌ای وسیع از شاخص‌ها و معیارهای متنوع، وضعیت نوآوری در مناطق مختلف جغرافیایی را بررسی می‌کند.

آخرین نسخه این گزارش که تحت عنوان «GII 2020» انتشار یافته، 131 کشور جهان را بر مبنای 80 شاخص بررسی و ارزیابی کرده است. این شاخص‌ها، در دو دسته کلی شاخص‌های ورودی نوآوری و شاخص‌های خروجی نوآوری طبقه‌بندی شده که خود به زیر شاخص‌هایی تقسیم می‌شوند:

1.شاخص‌های ورودی نوآوری: «مؤسسات و نهادها»، «سرمایه انسانی و پژوهش»، «زیرساخت‌ها»، «پیچیدگی بازار» و «پیچیدگی کسب‌وکار»

2.شاخص‌های خروجی نوآوری: «خروجی دانش و فناوری» و «خروجی‌های خلاقانه»

در حالی‌که سوئیس، سوئد و آمریکا، در صدر کشورهای نوآور جهان قرار گرفته‌اند، ایران با عقبگرد چند پله‌ای نسبت به سال‌های قبل، در رده 67 ایستاده است. در این گزارش، برخی فرصت‌ها و خلأهای موجود در این بین به نمایش گذاشته شده است.

جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری

شکل 1، روند پایدار و کاملاً صعودی عملکرد ایران در حوزه نوآوری را به خوبی نشان داده است. بهبود 46 پله‌ای ایران در شاخص جهانی نوآوری طی سال‌های 2013 تا 2020 میلادی (از رده 113 به 67)، گواهی بر تلاش‌های صورت‌گرفته برای بهبود وضعیت نوآوری در کشور است.

شکل 1- رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری طی سال‌های اخیر

البته این مسیر با افت و خیزهایی هم همراه بوده است. در سال 2020 میلادی، روند بهبود جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری متوقف شده و با نزول شش پله‌ای نسبت به سال قبل، در رده 67ام کشورهای نوآور جهان جای گرفته است. محدودیت‌های ناشی از اعمال تحریم‌های بی‌سابقه از سوی آمریکا و البته آغاز اپیدمی کووید-19 در ماه‌های پایانی سال 2019، می‌تواند از عمده دلایل این افت عملکردی تلقی شود.

البته باید این نکته را هم در نظر داشت که به دلیل خطاهای احتمالی در اطلاعات دریافتی و نیز برخی شکاف‌های اطلاعاتی در آمار عملکردی کشورها، جایگاه دقیق هر کشور با کمی تلورانس همراه خواهد بود. برای مثال، سازمان جهانی مالکیت فکری، در کنار ذکر جایگاه 67 ایران در «GII 2020»، بازه واقعی این کشور را رده‌های 59 تا 71 عنوان کرده است.

نکته بسیار جالبی که در شکل 1 مشهود است، تفاوت محسوس عملکرد ایران در شاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری در طی سال‌های مختلف است. در حالی‌که روند کلی در هر دو دسته از شاخص‌ها، حکایت از بهبود جایگاه ایران دارد، اما واقعیت از این قرار است که عملکرد در شاخص‌های خروجی بسیار بهتر بوده و بهبود جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری، به‌صورت محسوسی وابسته به این شاخص‌ها است.

نقاط ضعف و قوت چیست

برای درک بهتر وضعیت ایران در گروه‌های هفت‌گانه شاخص جهانی نوآوری در سال 2020، به شکل 2 دقت کنید. با کمی اغماض، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که ایران در چهار گروه شاخص سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت، خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه، امتیاز عملکردی مناسبی به دست آورده و بالاتر از میانگین امتیاز کشورهای دارای سرانه درآمدی بالاتر از متوسط قرار گرفته است. این در حالی است که در سه شاخص نهادها و مؤسسات، پیچیدگی بازار و پیچیدگی کسب‌وکار، امتیازی پایین‌تر از میانگین کشورهای مذکور کسب شده است. هر یک از این شاخص‌ها، خود تحت تأثیر زیرشاخص‌هایی هستند که در زیر معرفی شده است:

• مؤسسات و نهادها: «محیط سیاسی»، «محیط نظارتی/ قانونی» و «محیط کسب‌وکار»
• سرمایه انسانی و پژوهش: «تحصیلات»، «آموزش دانشگاهی» و «تحقیق‌وتوسعه»
• زیرساخت: «فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی (ICTs)»، «زیرساخت‌های عمومی» و «پایداری زیست‌بوم»
• پیچیدگی بازار: «اعتبار»، «سرمایه‌گذاری» و «تجارت، رقابت و اندازه بازار»
• پیچیدگی کسب‌وکار: «نیروی کار دانشی»، «زنجیره نوآوری» و «جذب دانش»
• خروجی دانش و فناوری: «خلق دانش»، «تأثیر دانش» و «نفوذ یا انتشار دانش»
• خروجی‌های خلاقانه: «دارایی‌های نامشهود»، « خدمات و کالاهای خلاقانه» و «خلاقیت آنلاین»

شکل 2- رده‌بندی ایران در زیرشاخص‌های هفت‌گانه در سال 2020

جایگاه ایران در منطقه

یکی از مزایای کلیدی گزارش شاخص جهانی نوآوری، شناسایی نقاط ضعف و قوت هر کشور و نیز شناسایی منابع نوآوری و وضعیت هر یک از رقبا است. برای مثال، پیشگامی ترکیه و عربستان به‌عنوان رقبای منطقه‌ای ایران که به ترتیب در رده‌های 51 و 66 کشورهای نوآور جهان قرار گرفته‌اند، زنگ خطری است که باید مورد توجه سیاست‌گذاران و متولیان حوزه علم، فناوری و نوآوری ایران قرار گیرد. در جدول 1، وضعیت کشورهای منطقه از منظر عملکرد نوآوری مورد بررسی قرار گرفته است.

جدول 1- مقایسه عملکرد نوآوری ایران و کشورهای منطقه از منظر «GII 2020»

در مجموع، ایران پس از کشورهای امارات، هند، ترکیه و عربستان، در رده پنجم کشورهای منطقه قرار گرفته که با توجه به فاصله نزدیک با عربستان در رده‌بندی کلی، می‌توان امیدوار به پیشی گرفتن از این کشور بود. دقت در امتیازات عملکردی همسایگان در حوزه نوآوری و جایگاه آن‌ها در گزارش شاخص جهانی نوآوری، نکات بسیار جالبی را برای ما مشخص می‌کند. شاید مهم‌ترین این نکات، صدرنشینی امارات متحده عربی، در حضور کشورهای قدرتمندی نظیر هند، ایران، ترکیه و عربستان است. این کشور، در رده‌بندی کلی، در جایگاه 34 قرار گرفته که نشان از عملکرد بسیار خوب آن در حوزه نوآوری دارد.

اثرگذاری کانون پتنت

کانون پتنت معاونت علمی و فناوری، به‌عنوان یک نهاد حامی ثبت اختراع خارجی که مسئولیت‌هایی همچون ترویج و آموزش مفاهیم مالکیت فکری را هم بر عهده دارد طی سال‌های اخیر، از مسیرهای مختلفی بر بهبود جایگاه ایران اثرگذار بوده است.

در زیرشاخص زنجیره نوآوری، یکی از پارامترهای مؤثر، تعداد پتنت فامیلی‌هایی است که حداقل در دو دفتر به ثبت رسیده‌اند. در خصوص این آیتم، نقش کانون پتنت ایران را به‌عنوان یک نهاد حامی برای ثبت اختراعات در خارج از کشور، نمی‌توان نادیده گرفت. در حالی‌که تنها 3 پتنت گرنت‌شده خارجی در سال‌های 2015 و 2016 میلادی مورد حمایت کانون قرار گرفته بود، این آمار در سال 2017، به 10 پتنت افزایش یافت. سال‌های بعد هم این روند صعودی ادامه داشت و در سال 2018، با 24 گواهی ثبت اختراع و سال 2019 با 32 گواهی، رکوردهای بهتری ثبت شد.

همین روند صعودی در طی این سال‌ها، بهبود جایگاه ایران را در زیرشاخص مربوطه در شاخص جهانی نوآوری نیز به‌دنبال داشته است. از آنجاکه تعداد گواهی‌های اخذ شده در سال 2020 میلادی، با افزایش بیش از صددرصدی همراه بوده (بر اساس آخرین آمار ارائه شده، 72 مورد گزارش شده است)، لذا می‌توان پیش‌بینی نمود که در شاخص جهانی نوآوری سال آتی نیز، رکورد جدیدی را در این خصوص به‌دست آوریم.

در زیر شاخص خلق دانش نیز، یکی از آیتم‌های تأثیرگذار، تعداد درخواست‌های «PCT» بوده که کانون پتنت ایران، نقشی فعال در آن ایفا می‌کند. در طی سال‌های اخیر، بیش از 20 درصد از درخواست‌های «PCT» متقاضیان ایرانی، با حمایت کانون پتنت معاونت علمی و فناوری به ثبت رسیده است.